این سروده از «وحشی بافقی» و در قالب «مثنوی» است.
* الهی سینهای ده آتشافروز در آن سینه دلی وان دل همه سوز
سینه: مجازاً کل وجود آتش: استعاره از عشق
آتشافروز: سرشار از عشق (صفت فاعلی مرکب مرخم)
معنی بیت: خداوندا! وجودی سرشار از عشق به من عطا کن و در آن دلی قرار بده که سراسر، سوز عشق باشد.
قلمرو زبانی
ج1- واژة «صحیفه» در معنای «کتاب، نامه و ورق کاغذ» به کار میرود، اما در متن درس در معنای «کتاب» آمده است.
ج2- در عبارتِ «چه حرف تازهای برای کفتن مانده است یا چه چیز تازهای برای نوشتن؟» فعل «مانده است» از پایان جملة دوم به قرینة لفظی حذف شده است. / در عبارت «تو از آنِ منی و من از آنِ تو»، فعل «هستم» از پایان جملة دوم به قرینة معنوی، حذف شده است.
* قلمرو زبانی
ج1- آخته: بیرون کشیده، برکشیده
ج2- بهاران: هنگام بهار خاوران: مکان خاور (شرق)، محلّ طلوع خورشید (مشرق)
بابکان: منسوب به بابک (اردشیر بابکان، اردشیر پسر بابک) خندان: صفت فاعلی
* قلمرو زبانی
ج1- معهود: عهد شده بحبوحه: میان، وسط وجنات: چهره، رخسار
ج2- بند پنجم: معهود، عیال، دیلاق، بدقواره، هاون
بند دوازدهم: کج و معوج، غیرمترقبه، سپاسگزاری، صرف کردن، اصرار، امتناع
ج3- الف- «تخلص» مفعول برای فعلِ «میدانم» و جملة «من تخلص را از .... باید متروک شود» مفعول برای فعلِ «گفت»
ب- عبارتِ «از زواید و از جملة رسوم و عاداتی که باید متروک گردد» مسند برای فعلِ «میدانم»
ج4- که، چون، تا، اگر، زیرا، همینکه، گرچه، با اینکه... = حروف ربط وابستهساز
و، اما، یا، ولی = حروف ربط همپایهساز
1- همة پرندگان دنیا، شناختهشده و ناشناخته، در محلی دور هم جمع شدند.
2- همگی گفتند که در این زمانه، هیچ سرزمینی بدون فرمانروا و رهبر نیست.
3- چرا سرزمین ما شاه و فرمانروایی ندارد؟ درست نیست که دیگر بدون پادشاه بمانیم.
***
4- فرد نیرومندی برای پیمودن این راه لازم است؛ زیرا این راه، طولانی و پرخطر است.
آری، یادم آمد، داشتم این را می گفتم: آن شب هم، سرمای زمستان، بسیار شدید بود. عجب سرمای شدیدی! باد با بارش برف و سرمای وحشتناک همراه بود.
اما خوشبختانه سرانجام، سرپناهی پیدا کردم. هرچند بیرون، فضایی تاریک و سرد مثل ترس داشت، اما درون قهوه خانه مانند شرم، گرم و روشن بود.
همه صمیمی بودند. فضای قهوه خانه گرم و روشن بود و مرد قصه گو (نقّال)، پیام گرم و گیرایی داشت. به راستی که جمع دوستانه ای بود.
مرد قصه گو که صدایش جذاب و دلنشین، و سکوتش گیرا و مؤثر، و سخنش مثل داستان آشنایش تأثیرگذار بود، راه می رفت و سخن می گفت.
1- پیشوای زرتشتی (یا: مشاور در امور سلطنت) به شاه کاووس گفت: که غم و ناراحتی شاه پنهان نخواهد ماند.
2- اگر می خواهی حقیقت آشکار شود باید آنها را (سیاوش یا سودابه را) آزمایش و امتحان کنی.
3- اگرچه فرزند (سیاوش) عزیز است اما بدگمانی نسبت به او، دل شاه را آزرده خواهد کرد.
4- و از طرف دیگر بدگمانی نسبت به سودابه (که دختر شاه هاماوران است) نیز شاه را آزرده خاطر میکند.
5- چون در این باره سخنان گوناگون وجود دارد، یکی از این دو برای اثبات بیگناهیش باید از آتش عبور کند.
این شعر، سرودة «مرتضی امیری اسفندقه»، در قالب «قصیده» و دربارة «شهید حججی» است.
** آه این سرِ بریدة ماه است در پگاه؟ / یا نه! سرِ بریدة خورشیدِ شامگاه؟
پگاه: صبح زود، هنگام سحر در نظر گرفتن «سر» برای ماه و خورشید: تشخیص
بیت تشبیه دارد: سرِ بریده شده به ماه و خورشید، تشبیه شده است. پگاه و شامگاه: تضاد
آه و ماه: جناس ناقص اختلافی ماه و خورشید: تناسب واجآرایی: تکرار صامتِ «ر»
معنی بیت: آه! این سرِ بریده شده، مانند ماه در سحرگاه است یا مثل خورشیدِ سرخرنگ هنگام غروب است؟
1- کاووس، پادشاه کیانی که لقب کی (پادشاه) را به او دادند، چه زمانی زندگی میکرد؟ کجا بود و چه زمانی این نام را برایش برگزیدند؟
مفهوم: ناپایداری دنیا حتی برای افراد بزرگ
2- این سرزمینی که آن را بغداد و ری مینامند، زمینی است که خون ضعیفان بیشماری در آن بر زمین ریخته شده است.
مفهوم: ریخته شدنِ خونِ مظلومان
* ای مهربانتر از برگ در بوسههای باران بیداری ستاره در چشم جویباران
مهربانی برگ: تشخیص بوسههای باران: تشخیص بیداری ستاره: تشخیص
چشم جویباران: تشخیص برگ، باران، ستاره، جویبار: مراعات نظیر واجآرایی: صامت «ر»
معنی بیت: ای کسی که مهربانتر از لطافت برگی هستی که در زیر باران است و همچون انعکاس نور ستاره در رودها میدرخشی.
مفهوم بیت: مهربانی و زیبایی معشوق
بدان که یکی از نامهای خوبی، «زیبایی» است و یکی «کمال»، و همة موجودات روحانی و جسمانی، خواهان رسیدن به کمال هستند و هیچ کس را نمیبینی که به زیبایی بیمیل باشد.
پس وقتی خوب فکر کنی، میبینی همه خواهان خوبیاند و تلاش میکنند که خود را به خوبی برسانند و دشوار میتوان به خوبی – که همه آن را میخواهند- دست یافت؛ زیرا فقط با عشق میتوان به خوبی رسید و عشق، هرکسی را نمیپذیرد و در هر جایی منزل نمیکند و خود را به هرکسی نشان نمیدهد.
** هرگز دلم برای کم و بیش غم نداشت / آری نداشت غم که غمِ بیش و کم نداشت
دل: مجازاً کل وجود (دلم= خودم) کم و بیش: تضاد و کنایه از اوضاع زندگی
غم، کم: جناس کم و بیش، بیش و کم: آرایة قلب تکرارِ واژة «غم»
معنی بیت: هرگز غم و اندوه شرایط زندگی در دلم راه نیافت؛ بله، دلم غمی نداشت، زیرا غصة اوضاع زندگی را نخورد.
مفهوم بیت: رسیدن با آسایش با ترک خواستهها
** نالة مرغ اسیر، این همه بهر وطن است / مسلک مرغ گرفتار قفس همچو من است
ناله: استعاره از شعر مرغ اسیر: استعاره از شاعر مسلک مرغ همچو من است: تشبیه
بهر: برای مسلک: روش، طریق مرغ، گرفتار، قفس: مراعات نظیر واجآرایی: صامت « -ِ »
معنی بیت: تمام فریاد من که مانند پرتدهای اسیر هستم، برای وطن است و روش پرندة گرفتار قفس، مانند من است.
مفهوم: آزادگیخواهی
** ای بیخبر بکوش که صاحب خبر شوی / تا راهرو نباشی کی راهبر شوی
ای بیخبر: ندا و منادا بی خبر: یعنی بی خبر از عشق و معرفت الهی بی خبر، صاحب خبر: تضاد
کی راهبر شوی: استفهام انکاری (راهبر نمی شوی) راهرو: پیرو، مرید، سالک
راهبر: پیر، مراد، انسان کامل مصرع اول: واج آرایی «ب» مصرع دوم: واج آرایی «ر»
معنی بیت: ای بی خبر از عشق و معرفت، بکوش تا آگاه شوی، زیرا تا وقتی که راه معرفت را طی نکنی، رهبر و هدایتگر نمی شوی.
2- (محتسب) گفت: تو مست هستی، به همین دلیل تلوتلوخوران راه میروی. (تعادل نداری) مست پاسخ داد: اشکال و گناه در راه رفتن من نیست بلکه راه هموار و صاف نیست. (جامعه پر از فساد و نابسامانی است.)
3- محتسب گفت: لازم است تو را به خانة قاضی ببرم. مست گفت: برو هنگام صبح بیا زیرا قاضی نیمه شب بیدار نیست.
* منّت: سپاس، شکر، نیکویی را: حرف اضافه (به معنای مخصوصِ)
عزّ: ارجمندی
عزَّ و جلًّ: گرامی، بزرگ و بلندمدتبه (جملة معترضه) قربت: نزدیکی
به شکر اندرش: در شکر کردن او(جهش ضمیر) مزید: افزونی، زیادی
ممد: یاری رساننده مفرح: شادیبخش قربت، نعمت: سجع حیات، ذات: سجع موجود، واجب: سجع
** سپاس و ستایش، مخصوص خداوند گرامی و بزرگی است که عبادت و فرمانبرداری از او باعث نزدیکی به اوست و شکرگزاریِ نعمتهای او باعثِ زیادی و افزونیِ نعمتش میشود. هر نفسی و هوایی که وارد بدن میشود، یاریکنندة زندگی انسان است و وقتی خارج میشود، باعث شادمانی وجود او میشود. پس در هر نَفَسی دو نعمت وجود دارد و بر ما واجب است که یک یکِ این نعمتها را شکر کنیم. (به خاطر این نعمتها شکر خداوند را به جا آوریم.)
در این مناجات، بیشتر به برشمردن صفات خداوند توجه شده است.
کاربرد «تو» و «ی» ضمیر مفرد مخاطب در ابیات، صداقت و صمیمیتی در شعر ایجاد کرده است.
۱- ملکا ذکر تو گویم که تو پاکیّ و خدایی
نروم جز به همان ره که تو ام راهنمایی
ملکا: استعاره از خداوند ( خداوند به پادشاه سرزمین وجود تشبیه شده است ) ذکر: یادکردن، در اینجا ستایش
مصراع دوم را می توان به دو شکل خواند: الف- جز به راهی که تو به من نشان می دهی، نمی روم.
ب- جز به راهی که تو راهنمای من هستی، نمی روم.
