** هرگز دلم برای کم و بیش غم نداشت / آری نداشت غم که غمِ بیش و کم نداشت
دل: مجازاً کل وجود (دلم= خودم) کم و بیش: تضاد و کنایه از اوضاع زندگی
غم، کم: جناس کم و بیش، بیش و کم: آرایة قلب تکرارِ واژة «غم»
معنی بیت: هرگز غم و اندوه شرایط زندگی در دلم راه نیافت؛ بله، دلم غمی نداشت، زیرا غصة اوضاع زندگی را نخورد.
مفهوم بیت: رسیدن با آسایش با ترک خواستهها
** نالة مرغ اسیر، این همه بهر وطن است / مسلک مرغ گرفتار قفس همچو من است
ناله: استعاره از شعر مرغ اسیر: استعاره از شاعر مسلک مرغ همچو من است: تشبیه
بهر: برای مسلک: روش، طریق مرغ، گرفتار، قفس: مراعات نظیر واجآرایی: صامت « -ِ »
معنی بیت: تمام فریاد من که مانند پرتدهای اسیر هستم، برای وطن است و روش پرندة گرفتار قفس، مانند من است.
مفهوم: آزادگیخواهی
** ای بیخبر بکوش که صاحب خبر شوی / تا راهرو نباشی کی راهبر شوی
ای بیخبر: ندا و منادا بی خبر: یعنی بی خبر از عشق و معرفت الهی بی خبر، صاحب خبر: تضاد
کی راهبر شوی: استفهام انکاری (راهبر نمی شوی) راهرو: پیرو، مرید، سالک
راهبر: پیر، مراد، انسان کامل مصرع اول: واج آرایی «ب» مصرع دوم: واج آرایی «ر»
معنی بیت: ای بی خبر از عشق و معرفت، بکوش تا آگاه شوی، زیرا تا وقتی که راه معرفت را طی نکنی، رهبر و هدایتگر نمی شوی.
2- (محتسب) گفت: تو مست هستی، به همین دلیل تلوتلوخوران راه میروی. (تعادل نداری) مست پاسخ داد: اشکال و گناه در راه رفتن من نیست بلکه راه هموار و صاف نیست. (جامعه پر از فساد و نابسامانی است.)
3- محتسب گفت: لازم است تو را به خانة قاضی ببرم. مست گفت: برو هنگام صبح بیا زیرا قاضی نیمه شب بیدار نیست.
* منّت: سپاس، شکر، نیکویی را: حرف اضافه (به معنای مخصوصِ)
عزّ: ارجمندی
عزَّ و جلًّ: گرامی، بزرگ و بلندمدتبه (جملة معترضه) قربت: نزدیکی
به شکر اندرش: در شکر کردن او(جهش ضمیر) مزید: افزونی، زیادی
ممد: یاری رساننده مفرح: شادیبخش قربت، نعمت: سجع حیات، ذات: سجع موجود، واجب: سجع
** سپاس و ستایش، مخصوص خداوند گرامی و بزرگی است که عبادت و فرمانبرداری از او باعث نزدیکی به اوست و شکرگزاریِ نعمتهای او باعثِ زیادی و افزونیِ نعمتش میشود. هر نفسی و هوایی که وارد بدن میشود، یاریکنندة زندگی انسان است و وقتی خارج میشود، باعث شادمانی وجود او میشود. پس در هر نَفَسی دو نعمت وجود دارد و بر ما واجب است که یک یکِ این نعمتها را شکر کنیم. (به خاطر این نعمتها شکر خداوند را به جا آوریم.)
در این مناجات، بیشتر به برشمردن صفات خداوند توجه شده است.
کاربرد «تو» و «ی» ضمیر مفرد مخاطب در ابیات، صداقت و صمیمیتی در شعر ایجاد کرده است.
۱- ملکا ذکر تو گویم که تو پاکیّ و خدایی
نروم جز به همان ره که تو ام راهنمایی
ملکا: استعاره از خداوند ( خداوند به پادشاه سرزمین وجود تشبیه شده است ) ذکر: یادکردن، در اینجا ستایش
مصراع دوم را می توان به دو شکل خواند: الف- جز به راهی که تو به من نشان می دهی، نمی روم.
ب- جز به راهی که تو راهنمای من هستی، نمی روم.
