ادب روز

* منّت: سپاس، شکر، نیکویی                  را: حرف اضافه (به معنای مخصوصِ)                 

 عزّ: ارجمندی

عزَّ و جلًّ: گرامی، بزرگ و بلندمدتبه (جملة معترضه)                                         قربت: نزدیکی

  به شکر اندرش: در شکر کردن او(جهش ضمیر)                    مزید: افزونی، زیادی        

 ممد: یاری رساننده                   مفرح: شادی­بخش                   قربت، نعمت: سجع                           حیات، ذات: سجع                              موجود، واجب: سجع                            

** سپاس و ستایش، مخصوص خداوند گرامی و بزرگی است که عبادت و فرمانبرداری از او باعث نزدیکی به اوست و شکرگزاریِ نعمت­های او باعثِ زیادی و افزونیِ نعمتش می­شود. هر نفسی و هوایی که وارد بدن می­شود، یاری­کنندة زندگی انسان است و وقتی خارج می­شود، باعث شادمانی وجود او می­شود. پس در هر نَفَسی دو نعمت وجود دارد و بر ما واجب است که یک یکِ این نعمت­ها را شکر کنیم. (به خاطر این نعمت­ها شکر خداوند را به جا آوریم.)

* که: چه کسی                   دست و زبان: تناسب               

** از دست و زبان هیچ کس برنمی­آید که خداوند را آنگونه که شایسته و سزاوار است، سپاس­گزارد.

* شکور: سپاسگزار                      

** ای خاندان داود! سپاس گزارید و عدّة کمی از بندگان من، سپاس­گزارند.

به: بهتر                               تقصیر: گناه، کوتاهی کردن                    ورنه: مخففِ وگرنه                       

به جای آورد: انجام دهد

** همان بهتر که بنده به دلیل کوتاهی و ناتوانی از سپاس­گزاری نعمت­ها، از درگاه خداوند عذرخواهی کند.

    وگرنه بندگی و اطاعت، آنگونه که سزاوار خداوندی اوست، از توان همة انسان­ها خارج است.

* خوان: سفره                      بی دریغ: بی مضایقه                      کشیده: گسترده        

     ناموس: آبرو                      فاحش: آشکار                       وظیفه:  مقرری          

  روزی: رزق                              وظیفة روزی: رزق معیّن  

   منکَر: زشت                                   باران رحمت: تشبیه 

 را: حرف اضافه به معنایِ «به»               رسیده، کشیده: سجع                نَدَرد، نبُرد: سجع              

** رحمت الهی مانند باران، بی حساب، همه را سیراب می­کند. ( رحمت الهی شامل حال همة انسان­ها می­شود) و سفرة نعمت­های بی­مضایقه­اش همه جا گسترده است. آبروی بندگان را با وجود گنهکاریِ آنان نمی­ریزد و رزق و روزی مقرّر و تعیین شدة آنها را با وجود خطاکار بودنشان، قطع نمی­کند.

* فراش: فرش­گستر                    فرموده: فرمان داده                  بنات: ج بنت، دختران                    نبات: گیاه

مهد: گهواره          خلعت: جامة دوخته که بزرگی به زیردستان خود می­دهد.           

قبا: جامة بلندِ جلو باز                                ورق: برگ              قدوم: آمدن  

 موسم: فصل، هنگام                            عصاره: شیره، افشره                 

تاک: درخت انگور، رَز                  شهر: عسل                    فایق: برگزیده، برتر          

     شهد فایق: عسل خالص  

تربیت: پرورش                        باسق: بلند                          بگسترد، بپرورد: سجع        

 فراش باد صبا: تشبیه                            فرش زمردین: استعاره از سبزه            

 دایة ابر بهاری: تشبیه                         بنات نبات: جناس و تشبیه

مهد زمین: تشبیه                قبای سبز ورق: تشبیه                   قدوم ربیع: تشخیص     

 کلاه شکوفه: تشبیه                               اطفال شاخ: تشبیه                  

** به باد صبا گفته تا سبزه و چمن را مانند فرشی سبز رنگ بگسترد و به ابر بهاری دستور داده تا مانند دایه­ای، گیاهان نورس و شاداب را مانند دخترکانی در گهوارة زمین پرورش دهد. برگ­های سبز درختان را مانند لباس دوختةِ اهداییِ نوروز، بر تنِ درختان کرده است و به دلیل آمدنِ فصل بهار، بر سرِ شاخه­های نورس، شکوفه قرار داده است. شیرة درخت انگور با قدرت خداوند، شیرینیِ برگزیده و برتر شده است و هستة خرمایی با تربیت و پرورش او، نخل بلندی شده است.

* غفلت: بی­خبری                               ابر و باد و .... : تناسب، مجازاً همة آفریدگان و موجودات عالم

فرمان نبری: اطاعت نکنی                          از بهر: برایِ، به خاطرِ            

** همة عناصر طبیعت از جمله ابر، باد، ماه، خورشید و آسمان، مشغول فعّالیّت هستند تا تو غذایی به دست بیاوری و آن را با غفلت و بی­خبری نخوری.

** همه برای آسایش و راحتی تو تلاش می­کنند و از فرمان الهی پیروی می­نمایند، پس منصفانه نیست که تو از این نعمت­ها استفاده کنی ولی از فرمان­های الهی اطاعت نکنی.

* خبر: حدیث                      کاینات: موجودات جهان                      مفخَر: مایة ناز و بزرگی

صفوت: برگزیده و خالص هر چیز                     تتمه: باقی مانده، مایة تمامی و کمال دور زمان  

** از سرور موجودات جهان و مایة فخر جهانیان و رحمت و مهربانی برمردم جهان و برگزیدة انسان­ها و مایة تمامی و کمالِ گردشِ روزگار، محمد مصطفی که درود خداوند بر او و خاندانش باد، حدیثی وارد شده است.

* شفیع: شفاعت­کننده                      مُطاع: اطاعت­شده، فرمانروا                 

نبی: رسول، پیام­آور                           کریم: بسیار بخشنده               

قسیم: صاحب­جمال، خوبرو                جسیم: خوش­اندام                 نسیم: خوشبو

وسیم: دارای نشان پیامبری               این بیت آرایة تنسیق­الصفات و واج­آرایی دارد

بَلَغَ: رسید                        عُلی: بلندی                          کَشَفَ: برطرف کردن          

 دجی: تاریکی­ها                             دیوار امت: استعارة مکنیه                 

امت: پیروان یک دین                   این بیت، تناسب، تلمیح و تمثیل دارد.

** پیامبری که شفاعت کننده و فرمانروا و پیام آور و بخشنده است. او صاحب جمال، خوش اندام، خوشبو و دارای نشانِ پیامبری است.

** به واسطة کمالِ خود به مرتبة بلند رسید و با جمال نورانی خود، تاریکی­ها را برطرف کرد. همة خوبی­ها و صفات او زیباست. بر او و خاندانش درود بفرستید.

** پیروان تو غمی ندارند زیرا تو نگهبان آنان هستی و از دشواری­ها و خطرات نمی­ترسند زیرا پشت و پناهی چون تو دارند.

*  انابت: توبه، پشیمانی                            اجابت: پذیرفتن                    

جلّ و علا: بزرگ و بلند مرتبه است (جملة معترضه)

بازش: بار دیگر او را (جهش ضمیر)                      بخواند: صدا بزند              

 اعراض: روی برگرداندن، انصراف                         تضرّع: زاری کردن، التماس کردن                       سبحان: پاک و منزه                   تعالی: بلند قدر     

 دعوتش: دعایش، خواندنش                       برآوردم: برآورده کردم

** (از پیامبر نقل شده است) که هرگاه که یکی از بندگانِ گناهکارِ آشفته حال، به امید پذیرش و قبولِ توبه و بازگشت، به درگاهِ خداوند بزرگ و بلند مرتبه، دست بلند کند و درخواستِ بخشش کند، خداوند بلند مرتبه به او توجّه نمی­کند، او بار دیگر خداوند را صدا می­کند، باز خداوند از او روی برمی­گرداند، بار دیگر خداوند را با زاری و گریه و التماس صدا می­زند، خداوندی که پاک و بلندقدر است، می­فرماید: « ای فرشتگانم، من از بندة خود شرم دارم و او جز من پناهی ندارد، پس آمرزیدمش» . دعایش را پذیرفتم و امید و آرزویش را برآورده کردم زیرا از دعای زیاد و گریة فراوان بندة خود شرمگین می­شوم.

*  کَرَم: بخشش، بزرگواری                بین: فعل امر، ببین               

** بخشش و لطف خداوند را ببین که بنده مرتکبِ گناه و خطا شده است ولی او اظهار شرمندگی می­کند.

* عاکفان: کسانی که در مدتی معین در مسجد بمانند و به عبادت بپردازند.                      

معترف: اقرار کننده                               واصفان: ستایندگان، وصف کنندگان                  

حِلیه: زیور، زینت                      تحیّر: سرگشته شدن، سرگردانی

منسوب: نسبت داده شده                  این عبارت آرایة تضمین دارد. (عبارات عربی)  

بی­دل: عاشق                        بی­نشان: صفت جانشین اسم شده است، منظور خداوند است

بیت دوم، تلمیح دارد به عبارت مشهورِ «مَن عَرَف الله کَلَّ لسانُهُ               آواز: صدا            

 عاشق، معشوق: آرایة اشتقاق دارند

** گوشه نشینانِ کعبة عظمتش به سستی در عبادت معترفند و اقرار می­کنند که: تو را چنان که شایسته است، پرستش نکردیم و ستایندگانِ زیور جمالش، سرگشته و متحیّرند و می­گویند: تو را چنان که سزاوار شناسایی توست، نشناختیم.

** اگر کسی از من بخواهد که خداوند را توصیف کنم، من چگونه می­توانم از خداوندِ بی­نشان، سخن بگویم و یا او را توصیف کنم. ( عاشق شیدا نمی­تواند سخنی از معشوقِ بی نشان بازگوید.)

این بیت ارتباط معنایی دارد با بیت:

با هیچکس نشانی زان دلستان ندیدم     /    یا من خبر ندارم یا او نشان ندارد

** عاشقان در واقع کشته شدگان معشوق هستند و از کشته نیز صدایی بلند نمی­شود. (هم چنان که از کشته، صدایی شنیده نمی­شود، عاشق صادق نیز از شدّت شوریدگی و عشق، قادر نیست زیبایی­های محبوب حقیقی را وصف کند.)

* صاحب­دلان: عارفان                               جَیب: گریبان، یقه                   

مراقبت: نگاه داشتن دل از توجه به غیر خدا

مکاشفت: کشف و آشکار کردن، پی بردن به حقایق عرفانی                مستغرق: غرق شده             

معاملت: اعمال عبادی، احکام و عبادات شرعی، در اینجا همان مراقبه و مکاشفه است             تحفه: هدیه، ارمغان

انبساط: حالتی که در آن احساس بیگانگی و ملاحظه و رودربایستی نباشد، خودمانی شدن           کرامت کردی: بخشیدی

سر به جیب مراقبه فرو بردن: کنایه                      بحر مکاشف: تشبیه                

 بوستان: استعاره از معرفت الهی                       درخت گل: نماد معرفت و اسرار حق                     را: حرف اصافه، به معنیِ «برایِ»                       چون: وقتی       

بوی گل: استعاره از لذت تجلیات                    بوی گلم: جهش ضمیر، بوی گل مرا         

 دامنم از دست برفت: کنایه

** یکی از عارفان، در حالتِ تفکّر و تأمّل عارفانه، قلب خود را از هرچه غیر خدا حفظ کرده بود و در دریایِ کشفِ حقایق الهی، خود را از یاد برده بود. هنگامی که از این حالت و عبادت (مراقبه و مکاشفه) بیرون آمد، یکی از دوستان به او گفت: از این گلستانِ معارف الهی و این حالِ خوشِ روحانی، برای ما چه آوردی؟ (ما را هم خبر کن). عارف گفت: در نظر داشتم که اگر به این حالت خوشِ معنوی و این معرفت رسیدم، برای شما نیز هدیه­ای بیاورم. (شما را هم باخبر کنم.) امّا وقتی به این مرحله رسیدم، لذّتِ تجلّیات الهی، چنان مرا مست کرد که زمامِ اختیار از کف دادم. (از خود بی­خود شدم.)

* مدعیان: ادعا کنندگان                    خبر: شناخت، آگاهی         بیت دوم، تلمیح دارد به «مَن عَرَف الله کَلَّ لِسانُهُ»

** ای بلبل! عشق واقعی را از پروانه یاد بگیر، زیرا پروانه جانش را در راهِ معشوق از دست داد ولی صدایی از او بلند و شنیده نشد.

** اینها که ادّعا می­کنند خدا را شناخته­اند، بی شک از او آگاهی ندارند زیرا آن که خدا را شناخت، از او خبری به دیگران نرسید. (کسی که خدا را بشناسد، زبانش بسته می­شود.)