ادب روز

معنی درس دوازدهم ـ رستم و اشکبوس

 

 **1 -  خروش سواران و اسپان ز دشت                         ز بهرام و کیوان همی برگذشت

قلمرو فکری: در این قسمت از شاهنامه، فردوسی با ذکر عناصری از طبیعت که مظهر دلاوری و شجاعت هستند، در چند بیت نخست، ذهن خواننده را برای مواجه شدن با جنگی سخت آماده می‌کند و به فضاسازی میدان جنگ می‌پردازد.

قلمرو ادبی: بهرام (مریخ) نماد: خون‌ریز فلک                  کیوان (زحل) نحس اکبر؛ نماد شومی.

بهرام و کیوان: هر دو «مجاز  از آسمان» هستند.                بیت اغراق دارد.

قلمرو زبانی:  اسب در فارسی کهن: اسپ             «همی: می» نشانة سبک خراسانی، برای بیان ماضی استمراری یا مضارع اخباری.                   بر گذشتن: بالا رفتن، عبورکردن

معنی: فریاد  جنگجویان و  و اسبانشان  آن‌قدر زیاد بود که گویی از سیاره‌های آسمانی (مریخ و زحل) هم فراتر می‌رفت!

 

** بیت ۲ : همه تیغ و ساعد ز خون بود لعل                          خروشان دل خاک در زیر نعل

قلمرو ادبى: تشبیه بلیغ اسنادی: تیغ و ساعد: مشبه / لعل: مشبه‌ٌبه (تشبیه تیغ و ساعد به لعل)                     

تشخیص در مصراع دو: خروشان بودن خاک= تشخیص             دل خاک= تشخیص     

لعل، نعل: جناس

معنی بیت: شمشیرها و دست‌های جنگ‌جویان از شدت خون‌  به رنگ لعل (قرمز) شده بود. فریاد زمین هم در زیر ضربه های نعل  اسبان‌، به گوش می رسید.

 

** بیت ۳ : برفتند از آن جای شیران نر               عقاب دلاور بیفکند پر

شیران نر: استعاره از جنگجویان               شیر و عقاب / عقاب و پر: مراعات نظیر  

بیفکند پر: کنایه از پرواز کردن             واج آرایی «ن» «ر»                        تشخیص: عقاب دلاور

 معنی بیت: جنگجویان، میدان نبرد را ترک کردند. عقاب شجاع هم از ترس، از آن منطقه پرواز کرد.      

 

** بیت ۴: نماند ایچ با روی خورشید رنگ                     به جوش آمده خاک با کوه و سنگ

قلمرو زبانی: ایچ: هیچ، ازنشانه‌های سبکی خراسانی: قرن ۳ تا ابتدای ۶

قلمرو ادبی: رنگ بر رخ نداشتن خورشید: تشخیص و کنایه از وحشت.  

به جوش آمدن خاک: کنایه از اضطراب مصرع دوم، اغراق دارد.                     جناس: سنگ، رنگ.

معنی بیت: از شدت ترس (نه‌تنها جانداران)  که خورشید هم، رنگش پریده بود (= سخت ترسیده بود.) حتی خاک زمین و صخره‌های کوهستان هم از ترسِ هجومِ جنگاوران، به جوش آمده بودند (به اضطراب و ولوله افتاده بودند).

 

** ابیات ۵ و ۶- : به لشکر چنین گفت کاموس گرد                که گر آسمان را بباید سپرد

                       همه تیغ و گرز و کمند آورید                      به ایرانیان تنگ و بند آورید

قلمرو زبانی:  سپُردن: در اینجا به معنی: سپَردن: طی کردن.          

سپُردن: ۱. واگذار کردن. ۲. طی کردن...

قلمرو ادبی: آسمان سپُردن: کنایه: از طاق آسمان بالا رفتن: كار سخت و غير منتظره انجام دادن

قلمرو فکری: معنی بیت: کاموس(یکی از فرماندهان سپاه افراسیاب تورانی) به لشکریان توصیه کرد: حتی اگر قرار باشد که آسمان را  هم طی کنید (به هر وسیله و با هر مشقتی که هست)؛ بیت بعد: به ابزارهای جنگی  مسلح شوید؛ ایرانیان را در تنگنا قرار دهید و آنان را به ستوه آورید و اسیر کنید

 

**7 - دلیری کجا نام او اشکبوس                    همی برخروشید بر سان کوس

کجا: که                 کوس: طبل بزرگ                    بر سان: مانند، ادات تشبیه

تشبیه: اشکبوس مانند طبل خروشید              واج آرایی «س»

معنی: پهلوان دلیری که نامش اشکبوس بود مانند طبل خروشید

 

**8- بیامد که جوید ز ایران نبرد                              سر هم نبرد اندر آرد به گرد

واج آرایی: «ر»، «د»، «مصوت کوتاهِ -َ»                  ایران: مجازاً ایرانیان           تکرار: نبرد

کنایه: سر کسی را به گرد آوردن: شکست دادن و نابود کردن           هم نبرد: حریف، هم رزم

معنی: اشکبوس آمده بود تا از سپاه ایران مبارز بطلبد و او را شکست دهد.

 

**9-  بشد تیز رهام با خود و گبر                   همی گرد رزم اندر آمد به ابر

گبر: نوعی جامة جنگی، خفتان         خود: کلاه جنگی، کلاه خود                   تیز: تند و با شتاب

رهام: پهلوان ایرانی، پسر گودرز          بشد: برفت، غیر اسنادی   

کنایه: مصراع دوم، کنایه از «به سرعت تاختن اسب»             جناس: گبر، ابر 

واج آرایی: «ر»، «-َ»     اغراق: ادعای بالا رفتن گرد و غبار میدان جنگ به آسمان

مجاز: ابر مجاز از آسمان                   مراعات نظیر: خود ، گبر، رزم

معنی: رهام، پهلوان ایرانی با کلاه­خود و لباس جنگی به سرعت به میدان جنگ رفت و از شدت مبارزه و جنگاوری او، گرد و غبار میدان جنگ، به آسمان رسید.

 

**10- برآویخت رهام با اشکبوس                         برآمد ز هر دو سپه بوق و کوس

برآویخت: درگیر شد    بوق: شیپور، صور     

مراعات نظیر: (رهام، اشکبوس) و (سپه، بوق و کوس)                مجاز: بوق و کوس: صدای بوق و کوس

معنی: رهام با اشکبوس شروع به جنگ کرد. صدای شیپور و طبل سپاهیان ایران و توران بلند شد. (با نواختن طبل و شیپور پهلوان خود را تشویق می­کردند و بر شور و هیجان نبرد می­افزودند.)

 

**11- به گرز گران دست برد اشکبوس                  زمین آهنین شد سپهر آبنوس

آبنوس: درختی که چوب سخت و سیاه رنگ دارد.                  گران: سنگین                  تضاد: زمین و آسمان

تشبیه: زمین به آهن، آسمان به آبنوس                 مصراع دوم، اغراق دارد.

معنی: اشکبوس، گرز سنگین خود را در دست گرفت و زمین برای تحمل ضربات او مثل آهن سخت شد و آسمان از شدت گرد و غبار همچون آبنوس تیره و تار شد.

 

**12-  برآهیخت رهام گرز گران            غمی شد ز پیکار دست سران

برآهیخت: برکشید، برافراشت            غمی شد: خسته شد

رهام نیز برای مقابله با اشکبوس، گرز سنگین خود را بالا برد و با او به نبرد پرداخت و دست مبارزان از نبرد با گرزهای سنگین خسته شد.

 

**13- چو رهام گشت از کشانی ستوه            بپیچید زو روی و شد سوی کوه

ستوه: درمانده و ملول              کشانی: اشکبوس که اهل کوشان بود           

جناس: روی، سوی            

روی پیچیدن: کنایه از روی برگرداندن، فرار و عقب نشینی کردن               واج آرایی مصوت «و»

معنی: وقتی رهام از مبارزه با اشکبوس درمانده و عاجز شد از دست اشکبوس به کوه گریخت.

 

**14- ز قلب سپاه اندر آشفت توس          بزد اسب کاید برِ اشکبوس

قلب: مرکز و قسمت اساسی سپاه که در وسط جای می گیرد و مقر فرماندهی است.

بزد اسب: کنایه از به حرکت در آمدن و راه افتادن، هِی کردن اسب            

تو: فرمانده سپاه ایران (طوس)

معنی: توس، فرماندة سپاه ایران از فرار رهام برآشفت و اسبش را به حرکت درآورد و  آماده نبرد با اشکبوس شد.

 

15- تهمتن برآشفت و با توس گفت            که رهام را جام باده است جفت

تهمتن: لقب رستم، به معنای تنومند و نیرومند                    باده: شراب

جام باده است جفت: کنایه از شراب خواری و اهل بزم بودن             را: فک اضافه              جفت،گفت: جناس

معنی بیت: رستم از تصمیم توس و به حرکت درآمدن او خشمگین شد و گفت: رهام، اهل باده­خواری و میگساری است او مرد جنگ نیست.

 

**16- تو قلب سپه را به آیین بدار         من اکنون پیاده کنم کارزار  

به آیین: مرتب و منظم                    کارزار: نبرد                        واج آرایی «ک»، «ن» 

مراعات نظیر:کارزار و سپاه

معنی: تو مرکز لشکر را منظم کن، من اکنون پیاده به جنگ اشکبوس می روم.

**17- کمان به زه را به بازو  فکند              به بند کمر بر، بزد تیر چند

واج آرایی: صامت«ب»               کنایه: کمان به زه: کمان آمادة تیراندازی

مراعات نظیر: بازو، کمر، کمان، زه، تیر          به بند کمر بر: دو حرف اضافه دو سوی متمم

معنی: رستم  کمانِ آمادة تیراندازی را به بازوی خود انداخت و چند تیر بر کمربندش قرار داد و به میدان رفت.

 

**18- خروشید کای مرد رزم آزمای                 هماوردت آمد مشو بازِ جای

هماورد: حریف                     مشو باز جای: برنگرد، فرار نکن                  واج آرایی: «ا»، «م»

معنی: رستم فریاد زد، ای مرد جنگجو! حریفت آمد فرار نکن.

 

**19- کشانی بخندید و خیره بماند                   عنان را گران کرد و او را بخواند

خیره بماند: تعجب کرد                        عنان: افسار، دهنه             

عنان گران کردن: کنایه از ایستادن و توقف کردن                 بخواند: صدا زد

معنی بیت: اشکبوس خندید و از این کار رستم تعجب کرد و افسار اسب را کشید و ایستاد و او را صدا زد.

 

**20- بدو گفت خندان که نام تو چیست؟         تن بی سرت را که خواهد گریست؟

مصراع دوم: کنایه از این که تو کشته می شوی  و از کدام ایل و تباری؟

معنی بیت: اشکبوس از این که رستم پیاده و بی­سلاح آمده، با ناباوری و تعجب می­خندد و برای تحقیر به رستم می­گوید: نامت چیست، فرزند کیستی و چه کسی برکشته­ات، گریه خواهد کرد؟

 

**21-  تهمتن چنین داد پاسخ که نام          چه پرسی؟ کزین پس نبینی تو کام

کام دیدن: کنایه از به آرزوی خود رسیدن، زنده ماندن                       نام و کام: جناس

معنی: رستم گفت: چرا نام مرا می پرسی؟ تو بعد از این زنده نمی­مانی و به آرزوی خود (آرزوی کشتن من) نمی­رسی.

 

**22-  مرا مادرم نام مرگ تو کرد                زمانه مرا پتک ترگ تو کرد

ترگ: کلاه خود                 جناس: مرگ، ترگ          مجاز: ترگ مجاز از سر         واج آرایی: م، ر، گ

تشخیص         کنایه: پتک ترگ کسی بودن، عامل مرگ کسی بودن              تشبیه در مصراع دوم

معنی بیت: مادرم نام مرا مرگ تو گذاشته است و تقدیر مرگ تو را به دست من رقم زده است.

 

**23- کشانی بدو گفت بی بارگی        به کشتن دهی سر به یکبارگی

بارگی: اسب      کنایه: سر به کشتن دادن، خود را نابود کردن          سر: مجازاً کل وجود

معنی بیت: اشکبوس به رستم گفت: بدون اسب به یکباره، خود را به کشتن می­دهی.

 

**24- تهمتن چنین داد پاسخ بدوی       که ای بیهده مرد پرخاش­جوی

**25- پیاده ندیدی که جنگ آورد         سر سرکشان زیر سنگ آورد؟

پرخاش­جوی: جنگ جوی               سرکشان: پهلوانان بزرگ                   سنگ، جنگ: جناس            

کنایه: سر به زیر سنگ آوردن: شکست دادن و نابود کردن       واج آرایی: س، -َ          

بیت 25 استفهام انکاری

معنی بیت: رستم پاسخ داد که ای جنگجوی ناکارآمد! آیا تاکنون پهلوانی ندیده­ای که پیاده بجنگد و حریف خود را شکست دهد و نابود سازد.

 

**26- به شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ            سوار اندرآیند هر سه به جنگ؟

پرسش تأکیدی                شیر و نهنگ و پلنگ: مراعات نظیر  

معنی بیت: رستم می گوید آیا در شهر تو شیر و نهنگ و پلنگ سواره به جنگ می روند؟ من همان شیر و نهنگ و پلنگم که در جنگ نیازی به اسب ندارم (بیان قدرت جنگی رستم و تحقیر اشکبوس که: جنگ با تو نیاز به اسب ندارد.)

 

**27- هم اکنون تو را ای نبرده سوار               پیاده بیاموزمت کارزار

نبرده: جنگ جو          تضاد: سواره، پیاده         «ت» در بیاموزمت: متمم         مراعات نظیر: نبرده­سوار و کارزار    

معنی: ای جنگ جوی سواره! اکنون پیاده جنگیدن را به تو می­آموزم.

 

**28- پیاده مرا زان فرستاده توس                     که تا اسب بستانم از اشکبوس

واج آرایی: س        بستانم: بگیرم       معنی: توس به این دلیل مرا پیاده فرستاده که اسب اشکبوس(تو) را بگیرم.

             

**29- کشانی پیاده شود همچو من                   ز دو روی خندان شود انجمن

روی خندان شدن به کسی: کنایه  از کسی را مورد تمسخر قرار دادن        ز دو روی: از لشکریان دو طرف

انجمن: جمعیت در این جا: هر دو سپاه              تشبیه: همچو من پیاده شود           

واج آرایی               بیت طنز دارد. 

معنی بیت: اشکبوس(تو) مانند من پیاده می­شود و مورد تمسخر سپاهیان قرار می­گیرد.

 

**30- پیاده به از چون تو پانصد سوار            بدین روز و این گردش کارزار

تضاد: پیاده و سوار            اغراق: ترجیح دادن یک پیاده بر پانصد جنگجوی سواره           لحن تمسخر و طنز

معنی: در چنین روزی و با این جنگیدن تو، یک جنگجوی پیاده همچون من، بر پانصد سوار همچون تو برتری دارد.

 

**31- کشانی بدو گفت با تو سلیح                    نبینم همی جز فسوس و مزیح

فسوس: مسخره کردن        سلیح، مزیح: مُمالِ سلاح و مزاح                مزیح: شوخی و مزاح، غیر جدی

معنی: اشکبوس به رستم گفت: با تو سلاحی جز تمسخر و مزاح نمی­بینم .(به جای شمشیر تیز، زبان برنده آورده­ای)!

 

**32- بدو گفت رستم که تیر و کمان                ببین تا هم اکنون سرآری زمان

سرآری زمان : کنایه از مردن و نابود شدن                جناس:  زمان و کمان            مراعات نظیر: تیر و کمان

معنی: رستم به اشکبوس گفت: تیر و کمان مرا نگاه کن، چون اکنون زمان مرگ تو فرا رسیده است.

 

**33- چو نازش به اسب گران مایه دید                کمان را به زه کرد و اندر کشید

گران مایه: اصیل و باارزش              به زه کرد: آماده کرد        اندر: در

معنی:  رستم وقتی دید که اشکبوس به اسب اصیل خود می نازد، کمان را آماده تیراندازی کرد.

** 34- یکی تیر زد بر بر اسب اوی              که اسب اندر آمد ز بالا به روی

بر: پهلو، سینه        روی: صورت               از بالا به روی آمدن: سرنگون شدن      جناس: بر، بر         جناس: اوی، روی

معنی: رستم چنان  تیری به پهلو و سینة اسب اشکبوس زد که اسب با سر به زمین خورد.

 

** 35- بخندید رستم به آواز گفت                     که بنشین به پیش گران­مایه جفت

گران­مایه جفت: یار بسیار ارجمند، کنایه از اسب اشکبوس، رستم برای تحقیر و تمسخر اشکبوس، اسب را جفت او می­نامد.              به آواز: قید                   جناس:  گفت، جفت              بیت دارای طنز است.

 معنی: رستم خندید و با صدای بلند گفت: اکنون کنار یار عزیزت بنشین.

 

** 36- سزد گر بداری سرش کنار            زمانی برآسایی از  کارزار

  سزد: سزاوار است، جا دارد که                    کنار: آغوش، بغل          

معنی: سزاوار است که سر اسبت را در آغوش بگیری (من به تو امان می­دهم که) با این کار، مدتی از جنگ با من آسوده شوی. (خستگی را از تنت بیرون کنی)

 

** 37- کمان را به زه کرد زود اشکبوس              تنی لرز لرزان و رخ سند روس

سندروس: صمغی زردرنگ است که روغن کمان را از آن می­گرفته­اند. در این­جا فقط زردی آن منظور است.        

تشبیه رخ به سندروس                 واج آرایی: ز، ر          کنایه: رخ سندروس بودن: ترسیدن

معنی: اشکبوس در حالی که ترسیده بود کمان خود را آمادة تیراندازی کرد.

 

** 38- به رستم بر آنگه ببارید تیر                      تهمتن بدو گفت بر خیره خیر  

** 39- همی رنجه داری تن خویش را                  دو بازو و جان بد اندیش را

به رستم بر: دو حرف اضافه دو سوی متمم                خیره خیر: بیهوده، عبث

رنجه داری: آزار دادن           تن، بازو، جان:  مراعات نظیر

معنی: اشکبوس آن­گاه تیرهای فراوانی به سوی رستم پرتاب کرد، رستم به او گفت: بیهوده جسم و جان بداندیشت را آزرده و خسته می­کنی.

 

** 40- تهمتن به بند کمر برد چنگ               گزین کرده یک چوبه تیر خدنگ

گزین کرد: انتخاب کرد، برداشت              خدنگ: درختی است بسیار سخت که از چوب آن تیر، نیزه و زین اسب سازند.

معنی: رستم دست به تیردان برد و تیر خدنگی را برداشت.          

** 41- یکی تیر الماس پیکان چو آب             نهاده بر او چار پر عقاب

پیکان: نوک تیر        الماس پیکان: تیری که نوک آن سخت برّنده و درخشان و جلاداده باشد، تشبیه 

چو آب: تیری که در روشنی و درخشندگی مثل آب روان بود، تشبیه

تیر، پیکان، پر عقاب: مراعات نظیر              برای آن که تیر از مسیر اصلی خود منحرف نشود به انتهای آن چهار پر عقاب می­بستند.

معنی: تیری که مانند الماس بُرّنده بود و به انتهای آن چهار پر عقاب بسته بودند.

** 42- کمان را بمالید رستم به چنگ               به شست اندر آورده تیر خدنگ

به چنگ مالیدن: در دست گرفتن         شست: انگشتر مانندی از جنس استخوان که در انگشت شست می­کردند و در وقت کمان داری زه کمان را با آن می­گرفتند.                  شست، کمان ، تیر: مراعات نظیر

معنی: رستم کمان را در دست گرفت و با شست تیر را آمادة پرتاب کرد.

** 43-- بزد بر بر و سینة اشکبوس               سپهر آن زمان دست او داد بوس

جناس: بر، بر                مراعات نظیر: بر، سینه، دست

بیت، اغراق و تشخیص دارد.      کنایه: بوسیدن دست رستم کنایه از تحسین  و قدردانی کردن.

معنی: رستم تیری بر سینة اشکبوس زد و آسمان به نشانة قدردانی و تحسین، دست رستم را بوسید. 

**44- کشانی هم اندر زمان جان بداد              چنان شد که گفتی ز مادر نزاد

تشبیه: سریع مردنش مثل زاده نشدن بود

 معنی: اشکبوس همان لحظه جان سپرد، چنان که گویی اصلاً از مادر زاده نشده بود.